Media jako środowisko wychowawczei ich wpływ na wychowanie i formację dzieci i młodzieży
poprzednia strona

Małgorzata Więczkowska




We współczesnym świecie media stały się szczególnie ważnym elementem środowiska wychowawczego. Nie sposób przecenić ich znaczenia, po pierwsze z racji ich rozpowszechnienia, a po drugie, dlatego że młodzi ludzie stanowią znaczącą grupę ich wiernych odbiorców.

Środowisko medialne pod koniec XX wieku uległo dynamicznym transformacjom. Wśród liderów rynku medialnego wciąż jednak pozostaje telewizja, do której dołączył komputer z internetem. Ilość czasu spędzonego przed ekranem telewizora wciąż wzrasta. Przeciętny Polak poświęca telewizji codziennie od 3 do 5 godzin, a w wolne dni od 6 do 8 godzin (AGB Nielsen Media Research 2007). Czas poświęcany przez dzieci i młodzież na oglądanie filmów to kilkadziesiąt godzin tygodniowo (Izdebska 2001; Ejsmont, Kosmalska 2005), tj. mniej więcej tyle, ile spędzają w szkole. Dzieci coraz częściej wychowują się w środowisku medialnym.
Rodzina powinna być najważniejszym, podstawowym środowiskiem wychowawczym, w którym byłby przekazywany system wartości. Dawniej system wartości wszędzie był taki sam: w rodzinie, szkole i w państwie. W chwili obecnej, niestety już tak nie jest. Współczesna rodzina jest zagrożona, próbuje się ograniczyć jej prawa rodzicielskie. Dziecka nie wolno skarcić, ani nie wolno dać mu klapsa. W ten sposób pragnie się pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej. Coraz częściej obserwuje się, że to nie środowisko rodzinne ma decydujący wpływ na wychowanie młodego pokolenia, a współczesne media. Niektórzy rodzice nie zdają sobie sprawy z tego, jak ogromny wpływ mają media na wychowanie i formację ich dzieci. W rodzinach mamy do czynienia z mediatyzacją życia rodzinnego, ponieważ media wypełniają dzieciom cały czas wolny. Zastąpiły rodziców w opowiadaniu baśni oraz przekazywaniu systemu wartości.
Rozwój współczesnych mediów ma wpływ na wiele procesów i zjawisk społecznych. Skutecznie wpłynęły na zmiany w procesie wychowania i formacji młodego pokolenia, mają ogromny wpływ na kulturę, globalizację, wychowanie, formację oraz na komunikację społeczną. Media wpływają na sposób odnoszenia się do siebie nawzajem. Dzieci przyjmują wzory zachowań, które oglądają w filmach. Są to dla nich normy społeczne i wzorce do naśladowania - występuje tu modelowanie konkretnych zachowań.

Między procesem wychowania a współczesnymi mediami istnieje relacja dwukierunkowa. Media wpływają na proces wychowania, ale również nasze wychowanie ma wpływ na korzystanie z mediów. Jeżeli w rodzinie nie będziemy przygotowywać dzieci do selektywnego, krytycznego i twórczego korzystania z mediów, to będą biernymi, pasywnymi i często bezbronnymi odbiorcami, można powiedzieć - nadmiernymi konsumentami przekazów medialnych. Dzisiaj to zjawisko jest widoczne w wielu rodzinach. Jeśli jednak w rodzinie będziemy często dyskutować o konkretnych programach, proponować co warto oglądać i dlaczego, to dzieci z czasem nabiorą wprawy i będą również potrafiły dokonywać właściwych wyborów.
Błogosławiony Jan Paweł II, w orędziu na XXXVIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu, podjął temat "Media w rodzinie: ryzyko i bogactwo". Temat ten był odzwierciedleniem troski Ojca Świętego, aby środki masowego przekazu wzbogacały życie rodzinne, a nie szkodziły mu. Ojciec Święty ukazał, w jaki sposób media mogą ubogacić i jak mogą zdegradować człowieka, szczególnie młode pokolenie. W punkcie 5 napisał: "Rodzice jako pierwsi i najważniejsi wychowawcy swoich dzieci, są też dla nich pierwszym źródłem wiedzy o mediach. Ich zadaniem jest wpojenie potomstwu umiejętności «korzystania z umiarem, krytycznie, czujnie i roztropnie z tych środków» w rodzinnym domu (por. Familiaris consortio, 76). Gdy rodzice wywiązują się z tego zadania dobrze i konsekwentnie, życie rodzinne ogromnie na tym zyskuje. Nawet małym dzieciom można przekazać istotne informacje na temat mediów: że są one tworzone przez ludzi, którym zależy na przekazywaniu pewnych treści; że treści te mają często zachęcać do określonych zachowań, które nie leżą w rzeczywistym interesie dziecka i nie są zgodne z prawdą moralną - do kupienia jakiegoś towaru albo do postępowania w sposób budzący zastrzeżenia; że dzieci nie powinny bezkrytycznie przyjmować ani naśladować tego, co znajdują w mediach. Rodzice powinni także ustalać reguły korzystania ze środków społecznego przekazu w domu. Powinno to polegać między innymi na planowaniu i programowaniu korzystania z mediów, na ścisłym ograniczaniu czasu, jaki dzieci im poświęcają, organizowaniu wspólnych rozrywek w gronie rodziny, całkowitym zabranianiu dostępu do niektórych środków przekazu oraz okresowej rezygnacji z korzystania z wszystkich mediów na rzecz innych form wspólnego spędzania czasu. Przede wszystkim rodzice powinni dawać dzieciom dobry przykład swym rozważnym i wybiórczym korzystaniem z mediów. W wielu przypadkach przydatne może być współdziałanie rodzin, które razem zastanawiają się, jakie problemy i możliwości stwarza korzystanie z mediów. Rodziny powinny otwarcie mówić producentom, twórcom reklam i władzom publicznym, co im się podoba, a co nie" (cyt. za www.opoka.org.pl).

O wpływie środków masowego przekazu na odbiorcę nie mamy już wątpliwości, potwierdziły to liczne badania naukowe wielu pedagogów i psychologów (Braun-Gałkowska, Ulfik 2000; Izdebska 2001; Francuz 1999, 2004; Ejsomont, Kosmala 2005; Dyczewski 2005; Izdebska 2007). Media mają wpływ na kształtowanie osobowości młodego człowieka, w dużej mierze kształtują poglądy i postawy przez podsuwanie określonej wiedzy o świecie oraz przez lansowanie określonych wartości i wzorów zachowania. Rosnący stale wpływ mediów na człowieka jest dziś faktem niekwestionowanym. Zjawisko to staje się efektem oddziaływania kilku liczących się czynników. Jednym z nich jest ich stały rozwój, zarówno ilościowy jak i jakościowy. Ponadto, funkcjonowanie mediów otwiera człowieka na ich wpływy, wywołuje głód obcowania z nimi i coraz częściej uzależnia od siebie. Warto się przyjrzeć, w jaki sposób media oddziałują na odbiorcę oraz jak przedstawiają rzeczywistość.
Badania przeprowadzone wśród łódzkiej młodzieży gimnazjalnej na temat "Jak spędzacie czas wolny?" wykazały, że media są ważnym elementem życia młodego pokolenia - 75% badanych odpowiedziało, że w wolnym czasie ogląda telewizję, gra w gry komputerowe, korzysta z internetu; 38% słucha muzyki młodzieżowej, 34% poświęca czas na naukę, zajęcia dodatkowe i naukę języków obcych; 5% chodzi na dyskotekę, 5% poświęca ten czas na wyjście do teatru lub kina (badania przeprowadzone w 2005 r. na grupie 350 uczniów trzech gimnazjów w Łodzi).
Jak widać z wyników obecność mass mediów w życiu dzieci i młodzieży nie jest czymś bez znaczenia. Zawarte w nich treści mają duży wypływ na odbiorcę i są w stanie oddziaływać na jego myśli, wolę, uczucia i wyobraźnię, przekształcają zakres ludzkich doświadczeń, zmieniają wizję świata, a także rozumienie samego człowieka.
Współczesne media stały się integralnym elementem naszego życia. Poświęcamy im coraz więcej czasu i, niestety, często zastępują one inne formy aktywności. Obecność mediów w szczególny sposób jest zauważalna w środowisku rodzinnym. Dzięki nim dzieci wchodzą w zakres oddziaływania świata zewnętrznego. Kiedy tylko potrafią poradzić sobie z uruchomieniem odbiornika telewizyjnego czy komputera, otwiera się przed nimi wiele doświadczeń, na które często nie są przygotowane. Dla wielu z nich jest to zasadniczy, a często i jedyny sposób uczestnictwa w kulturze. Ekran telewizyjny, komputerowy oraz prasa kreują obraz świata, budują opinie i przekazują konkretne wzorce do naśladowania. Potrafią zafascynować odbiorcę oraz przekonać go do podjęcia różnorakich działań i przedsięwzięć (Struszyński 1994). Intensywny rozwój nowych mediów przyniósł określone problemy w wychowaniu dzieci i młodzieży. Dlatego wydaje się niezmiernie ważna orientacja w mechanizmach oddziaływania telewizji oraz ich skuteczności, co ułatwi znajomość funkcji mediów. Najczęściej przypisywane funkcje to: informacyjna, edukacyjno-wychowawcza, rozrywkowa i opiniotwórcza. Oprócz tego wskazuje się często na rolę socjalizacyjną, propagandową, kontroli społecznej, integracji społecznej, upowszechniania sztuki (Gajda 2005). Jako że lista funkcji mediów jest obszerna, ograniczę się tylko do zaprezentowania tych najważniejszych dla wychowania.

Funkcja informacyjna - polega na zaspokajaniu potrzeby i prawa człowieka do informowania i bycia informowanym. Media, zwłaszcza telewizja, odgrywają w tym zakresie istotną rolę. Pośrednictwo mediów daje możliwość uczestnictwa w wydarzeniach rozgrywających się na całym świecie, są one źródłem wiedzy, inspirują i kształtują ludzkie postępowanie zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie. Odbiorca oczekuje informacji rzetelnej i nowej, jednak w zalewie danych traci nierzadko orientację co do prawdziwości przekazywanych komunikatów. Owo zagubienie się wywołuje u człowieka - co dziś można często zaobserwować - nieumiejętność rozróżniania spraw istotnych od nieistotnych. W takim przypadku trudno jest mówić o funkcji informacyjnej, ponieważ media nie dostarczają odbiorcy cennych treści, nie przyczyniają się do wzbogacenia jego wiedzy, a niekiedy działają wręcz ogłupiająco. W mediach mamy nierzadko do czynienia z informacją, która jest interpretacją i jedynie udaje informację (Kłos 2000), jest wyrwana z szerszego kontekstu bądź przekazana w taki sposób, by nie informować, lecz wywołać zamierzony przez nadawcę skutek propagandowy. Ponieważ mamy prawo do rzetelnej informacji, dlatego należy jej wymagać od nadawcy.
Funkcja edukacyjno-wychowawcza jest realizowana przez przekazywanie i popularyzację wiedzy, np. przez przedstawianie najnowszych odkryć naukowych, prezentowanie dzieł sztuki, pokazywanie życia zwierząt i roślin. Dzieci nierzadko zaskakują zasobem słów i znajomością faktów czerpanych z mediów. Telewizja pozwala na wyrównanie poziomu wiedzy i wyobraźni dzieci z różnych środowisk. Gwałtowny postęp cywilizacji sprawia, że nabyte w szkole wiadomości i umiejętności szybko się dezaktualizują. To z kolei zmusza człowieka do ciągłego ich uzupełniania, wymaga permanentnego samokształcenia. Media sprzyjają zdobywaniu nowych wiadomości i uaktualnianiu tych, które zdobyliśmy już wcześniej. Mają wpływ na rozwijanie zainteresowań, ponieważ mają bogate możliwości prezentowania zjawisk i procesów w atrakcyjnej oraz przekonywającej formie. Funkcja wychowawcza mediów ukierunkowuje również odbiorcę na przyjmowanie określonych postaw. Prezentowane modele postępowania wywołują w odbiorcach pragnienie naśladowania, czyli upodobnienia się do nich pod względem wyglądu, zachowania, sposobu wyrażania się, a nawet przekonań. Wpływ wychowawczy będzie zależał również od tego, jakie przekazy medialne będą wybierane oraz jak one będą interpretowane przez odbiorcę. Media mogą mieć wpływ zarówno pozytywny, jak i negatywny wychowawczo. Ważne jest zatem, by uczyć się z nich korzystać roztropnie oraz dbać o to, aby nie stały się jedyną ofertą zdobywania wiedzy i umiejętności, budowania postaw czy spędzania wolnego czasu (Łobacz 2007).
Funkcja rozrywkowa polega na zaoferowaniu odbiorcom przyjemności i odpoczynku. Muzyka, filmy, gry przynoszą odprężenie, oderwanie od trudnych problemów - jest to łatwy sposób wypoczynku. Człowiek ma w swoją psychikę głęboko wpisaną potrzebę zabawy i rozrywki. Znaczna ilość wolnego czasu oraz ciągły rozwój środków masowego przekazu pozwalają tę potrzebę w dużym stopniu zaspokoić. Jednak jałowa rozrywka jest niebezpieczna, gdyż płytkie treści odwracają uwagę od istotnych spraw, prowadzą do ucieczki w krainę ułudy.
Funkcja opiniotwórcza. Media nie bez przyczyny są uznawane za czwartą władzę, ponieważ mają ogromny wpływ na kształtowanie opinii i postaw w społeczeństwie. Ułatwiają nie tylko dostęp do różnorodnych informacji, ale oferują też gotowe interpretacje określonych wydarzeń politycznych i innych, które dokonywane są przez specjalistów. W ten sposób opinia publiczna staje się wspólnym, zbiorowym sposobem myślenia i odczuwania danej grupy społecznej, żyjącej w konkretnym miejscu i czasie. Wpływ mediów może być pozytywny - gdy dają szanse na włączenie się w problemy grup społecznych, uczestniczenie w akcjach pomocy czy nawiązywaniu kontaktów z ludźmi w odległych miejscowościach - lub negatywny - gdy przybiera postać manipulowania uczuciami ludzi, wpływania na ich sposób myślenia i wartościowania (Lepa 1998).

Środki masowego przekazu są potrzebne współczesnemu człowiekowi i - jeśli dobrze pełnią one swoje funkcje - przyczyniają się do poznania świata, poszerzania horyzontów i rozwoju osoby. Realizacja opisanych funkcji przez współczesne media odbywa się za pomocą konkretnych oddziaływań. Można wśród nich wyróżnić wpływ bezpośredni, kumulatywny i podświadomy.
Bezpośredni wpływ dotyczy całej sfery doznań intelektualnych i emocjonalnych, które powstają w wyniku odbioru publikowanych treści. Jest to stan radości albo smutku, odwagi lub lęku, aktywności lub biernego poddania się (rezygnacji), wzbogacenie wiedzy w jakiejś dziedzinie, doskonalenie kompetencji językowych itp. W sferze wpływu bezpośredniego mediów znajdują się także te wszystkie zachowania odbiorcy, które wiąże on przyczynowo z obejrzanym filmem, przeczytanym artykułem w gazecie czy odebranym programem telewizyjnym. Bezpośredni wpływ przekazów medialnych widać najwyraźniej u dzieci, które reagują bardzo żywiołowo i nie ukrywają doznawanych odczuć. Wpływ bezpośredni wykazuje dwie podstawowe cechy charakterystyczne: cechę czasu i bezpośrednie następstwo faktów oraz dostrzegalność tego wpływu, a więc możliwość zaobserwowania jego symptomów ze strony otoczenia ( rodzina, przyjaciele, nauczyciele itp.).
Wpływ kumulatywny jest zasadniczo niedostrzegalny w jego poszczególnych fazach. Funkcjonowanie tego wpływu możemy przyrównać do mechanizmu drążenia, w którym jeden etap działania przygotowuje etapy następne. Można go też przyrównać do różnych elementów tworzących mozaikę. Daje ona zauważalny efekt czytelnego obrazu dopiero wtedy, gdy jej elementy zostały złożone w dostatecznej ilości, we właściwy sposób i zgodnie z przewidywanym projektem. Ślad, który w psychice pozostawiają oddziałujące na odbiorcę media, nakłada się w czasie i ulega w ten sposób spotęgowaniu. Dlatego zmiany, jakie powstają w człowieku, stają się zauważalne dopiero po bardzo długim oddziaływaniu pewnych przekazów na odbiorcę; np. odwrażliwienie na przemoc i agresję, pornografia, treści magiczno-okultystyczne, zmiana postaw, systemu wartości, poglądów i wiele innych. Wpływ kumulatywny, na którym bazują media, to długotrwałe oddziaływanie przekazów medialnych na odbiorcę, które jest w stanie zmienić światopogląd, system wartości. To co dla mnie dzisiaj jest nie do przyjęcia, za pięć lat będzie do przyjęcia w wyniku ukazywania co pewien czas wybranych treści czy obrazów, przyzwyczajania mnie, odwrażliwiania na agresję, przemoc, eutanazję, aborcję, związki homoseksualne.
Wpływ podświadomy polega na swoistej penetracji psychiki przez treści publikowane w mediach. Jest on nieuświadomiony przez jednostkę, daje jednak znać o sobie w efekcie końcowym. W celu uruchomienia wpływu podświadomego na jednostkę i społeczeństwo stosuje się dziś wyszukane techniki, których wspólną cechą jest skrytość działania. Ich ujawnienie i nagłośnienie staje się równoznaczne z uświadomieniem przez jednostkę wpływów, które są do niej kierowane poza jej przyzwoleniem i wbrew jej dobru. Ich poznanie prowadzi do przekreślenia skuteczności oddziaływania tego wpływu. Do najbardziej znanych technik wpływu podświadomego należy technika "jednej klatki" i technika "wstecznego zapisu". Technika jednej klatki może być wykorzystana w obrazie telewizyjnym (co 24 ukryta klatka), technika "wstecznego zapisu" może być wykorzystana w muzyce. Ścieżka dźwiękowa odtwarzana od tyłu posiada inny tekst niż ten, który słyszymy pierwotnie. W Polsce oddziaływanie podświadome jest zabronione, jednak czasami zdarza się, że ten przepis jest łamany.

Przedstawione informacje na temat specyfiki oddziaływania i funkcji mediów mogą ustrzec przed bezkrytycznym pochłanianiem obrazów wzbogaconych dźwiękiem i kolorem. Media z jednej strony przyczyniają się do poznawania świata, poszerzania horyzontów, służą człowiekowi i rodzinie, z drugiej zaś - powodują zamęt, zachęcają do łatwej rozrywki, przekazują nieprawdę i ograniczają wolność człowieka. To z kolei może prowadzić do zanegowania klasycznych wartości, takich jak prawda, dobro i piękno. Dlatego należy dołożyć wszelkich starań dla wykształcenia krytycznego i selektywnego podejścia do mediów. Przedstawione problemy niech staną się wyzwaniem dla edukacji medialnej w rodzinie, w szkole i w społeczeństwie na wszystkich jej poziomach.

Literatura
AGB Nielsen Media Research, http://www.agb-nielsen.pl/AGB,Nielsen,Media,Research - strona dostępna w dniu 15.11.2007 r.
Braun-Gałkowska M., Ulfik I., Zabawa w zabijanie. Oddziaływanie przemocy prezentowanej w mediach na psychikę dzieci, Warszawa 2000
Dyczewski L. (red.), Rodzina, dziecko, media, Lublin 2005.
Ejsmont M., Kosmala B., Media, wartości, wychowanie, Kraków 2005.
Ejsmont M., Kosmalska B., Media, wartości, wychowanie, Impuls, Kraków 2005.
Francuz P. (red.), Psychologiczne aspekty odbioru telewizji, t. I. i II, Lublin 1999 i 2004.
Gajda J., Media w edukacji, Kraków 2005.
Izdebska J., Dziecko w świecie mediów elektronicznych. Teoria, badania, edukacja medialna, Białystok 2007.
Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja. Szanse wychowawcze i zagrożenia telewizji, Trans Humana, Białystok 2001.
Kłos J., Mechanizmy działania propagandy, Edukacja Medialna, 4/2000.
Lepa A., Pedagogika mass mediów, Łódź 1998.
Łobacz M., Telewizja - szanse i zagrożenia wychowawcze, Maternus Media, Tychy 2007.
Struszyński J., Wpływ telewizji na zoomimię miejską, (w:) Kurzawa Z. (red.), Śliwiński W. (red.), Współczesna polszczyzna mówiona, Kraków 1994.




Eleuteria nr 87, 3/2011


początek strony